‘Een absolute winst voor iedereen’
Ecodorp Zuiderveld plaveit de weg voor leefbare en gezonde wijken
Auteur: Reinoud Schaatsbergen
We kampen met een woningtekort. Door de pandemie zijn veel mensen vereenzaamd. De wachtrijen voor de zorg zijn ongekend. Slechts enkele opgaven die in de komende jaren alleen maar erger dreigen te worden. Een oplossing is te vinden in gemeenschappen die naar elkaar omkijken, zoals in het Nijmeegse Ecodorp Zuiderveld (onverwacht) is gerealiseerd.
Ondersteunend, begeleidend en eventueel preventief
Ecodorp Zuiderveld is een initiatief van Coöperatie Vereniging Ecodorpen Gelderland (CVEG). Het startsein voor de ontwikkeling werd in 2017 gegeven, al zagen de plannen er op dat moment heel anders uit dan wat er nu ligt. Nog voordat Ecodorp Zuiderveld in beeld kwam, werd er gesproken over een ontwikkeling waarin wonen en zorg met elkaar verweven zijn, zodat zorgbehoevenden praktisch elk uur van de dag geholpen konden worden. “Dit bleek veel meer te vragen dan destijds door de initiatiefnemers werd gedacht, dus we moesten die ambitie loslaten”, vertelt Marian Aarts, de kartrekker van Ecodorp Zuiderveld vanuit CVEG. “We kregen bijvoorbeeld twijfels vanuit professionals te horen, of wonen en werk zo dichtbij elkaar wel wenselijk is. Daarom besloten we om het meer als mantelzorgen te gaan zien: ondersteunend, begeleidend en eventueel preventief.”
De professional/cliënt-relatie werd dus losgelaten ten faveure voor een meer buurgerichte aanpak. Dat wil zeggen: stimuleren dat men naar elkaar omkijkt zodat een sterke sociale duurzaamheid ontstaat. Vanaf dat moment konden de partijen ook met een frisse blik naar het programma kijken, legt Peter Groot van Hoogte 2 Architecten uit: “In het oorspronkelijke plan zat een enorme diversiteit aan woningtypes en -groottes, met het idee dat ze allemaal zeer toegankelijk zouden zijn voor mensen met een beperking. Dat bleek gaandeweg het traject niet betaalbaar te zijn. Bovendien: hoe realistisch is het dat alle woningen zulke voorzieningen nodig hebben?” In die periode werd besloten een conceptwoning en conceptappartement als basisbouwsteen voor het plan te gebruiken en deze waar nodig en incidenteel aan te passen.
Levensloopbestendige wijk
De voorzieningen in deze aangepaste woningen zijn niet heel omvangrijk. Ze zijn iets breder en daardoor toegankelijker voor een rollator of rolstoel. Om die reden zien Aarts en Groot de woningen als een doorstroommogelijkheid voor mensen in het dorp die een andere levensfase betreden. “Al onze leden hebben de intentie ondertekend mee te willen werken aan een verhuizing indien dit zich voordoet”, aldus Aarts. “Dit staat ook in het huishoudelijk regelement. Wij pakken daarin het stukje sociale duurzaamheid op door te kijken wie daarin het beste past.”
Groot voegt toe: “Idealiter zie je een stel wiens kinderen uit huis zijn, zodat zij naar zo’n kleinere woning kunnen. Dan maken ze ruimte voor een ander gezin. Dat gebeurt in normale woningbouw veel te weinig, waardoor ze in een te grote woning blijven. In die zin moet Ecodorp Zuiderveld een levensloopbestendig complex zijn: je begint klein, kunt groter gaan wonen als het nodig is en als je hulpbehoevend wordt, kun je in hetzelfde complex weer kleiner gaan wonen.”
De verdeling van woningen verdient überhaupt aandacht vanuit een stedenbouwkundig perspectief. De wijk bestaat uit relatief kleine woningen rondom een gemeenschappelijke gebouw, dat in feite twee samengevoegde woningen betreft. Groot: “Wil je een feestje geven met een grote groep, dan kun je die gemeenschappelijke ruimte gebruiken. En logees kunnen in een gemeenschappelijke logeerkamer. Juist daardoor konden we op de locatie veel meer woningen realiseren – 46 in plaats van de oorspronkelijk geplande 33 – wat het ook voor de corporatie heel aantrekkelijk maakte.”
Professionele zorg gehalveerd
Wat betreft Aarts en Groot is betrokkenheid de absolute succesfactor van Ecodorp Zuiderveld. Dit vanwege de praktische kant – men houdt een oogje in het zeil en springen voor elkaar in de bres – maar vooral vanwege de sociale implicaties. Weten dat je gemeenschap voor je klaarstaat, creëert een gevoel van comfort en veiligheid. “Als je die betrokkenheid voor elkaar krijgt, is dat voor iedereen een absolute winst”, aldus Groot.
Helaas blijft het complex om het positieve effect van zo’n sterke gemeenschap concreet in kaart te brengen. Toch zijn de tekenen er. “Bewoners die nu bijna twee jaar in het ecodorp wonen geven aan dat hun periodes van passiviteit en depressie veel korter zijn”, aldus Aarts. “Het wordt eerder gesignaleerd en dus opgepakt. Men heeft hier over het algemeen ook een maatje.” Bovendien, als er daadwerkelijke zorg is, besteedt een kring bewoners daar actief aandacht aan. “Ze gaan samen eten en zijn zeer uitnodigend in hun omgang, zodat ze die neerwaartse spiraal zo snel mogelijk doorbreken. Dat is een enorme aanwinst.”
Gemêleerd gezelschap als voorwaarde
Hoewel de initiële ambitie voor een concrete zorgfunctie flink is teruggeschroefd, houdt Aarts een oogje in het zeil voor slimme combinaties. “Het ecodorp is nu alleen sociale huur, maar de intentie is om meer in de buurt te bouwen met middeldure huur en koopwoningen”, aldus Aarts. “We willen die delen vervolgens betrekken, zodat de groep gemêleerder wordt en iedereen van dezelfde faciliteiten kan gebruikmaken. Dat werkt het beste, denk ik, omdat er bij sociale huur duidelijke financiële beperkingen zijn. De ondernemingsgeest is minder aanwezig, terwijl mensen die het breder hebben sneller bereid zijn ergens in te investeren.”
Groot: “Oud, jong, groot, klein; alles woont hier bij elkaar. Die mix is heel belangrijk. Als je allemaal dezelfde type mensen hebt, gebeurt er niets. Ik woon zelf in het Spijkerkwartier in Arnhem, waar het gezelschap ook gemêleerd is door huur- en koopwoningen die door elkaar staan. Daardoor ontstaat een kleine gemeenschap. Je kent elkaar en weet dat je elkaar af en toe spreekt. Dan weet je dat je altijd even bij de buurman kan aanbellen als er iets is.”
'Oud, jong, groot, klein; alles woont hier bij elkaar. Die mix is heel belangrijk. Als je allemaal dezelfde type mensen hebt, gebeurt er niets.'
- Peter Groot, architect en eigenaar van Hoogte 2 Architecten
De behoefte voor professionele of institutionele zorg blijft noodzakelijk, maar in tegenstelling tot de oorspronkelijke ambitie voor Ecodorp Zuiderveld – inwonende zorgprofessionals – wordt die zorg nu op gepaste afstand gehouden. “Wij gaan niet zo ver dat wij professionele zorg op ons nemen”, aldus Aarts. “Inwoners kunnen aangeven dat ze hulp van buiten nodig hebben en dat wordt dan ook snel geregeld, omdat men zo dicht op elkaar leeft. Bovendien hadden veel mensen die hier zijn komen wonen al een hulpverlener. De geluiden die je daarvan hoort, is dat ze minder afspraken nodig hebben. In sommige gevallen zijn ze zelfs gehalveerd of meer.”
Een kwestie van lay-out
“Als je erover nadenkt, is het zo vanzelfsprekend”, aldus Groot. “Dat je even oplet en voor elkaar zorgt. Dat levert zulke enorme voordelen op voor de persoon in kwestie en dus automatisch voor de maatschappij.” Een vertaling van deze ‘methode’ naar het systeem is er helaas niet, zegt de architect. “Eigenlijk moet het zo zijn dat een ecodorp iets van credits hiervoor ontvangt, wat gekoppeld is aan euro’s die je kunt gebruiken om het dorp uit te breiden of een prettigere omgeving te maken.”
Daarmee stipt Groot een belangrijk punt aan: qua investeringen zit de grootste winst van een ecodorp hem niet in zorgvoorzieningen, maar in de (stedenbouwkundige) opzet. “De configuratie is er een van ontmoeten”, zegt Groot. “Dat is qua architectuur in veel dingen te vertalen. Er zijn hier bijvoorbeeld geen privéachtertuinen of schutting omdat alles aan elkaar zit. Je kunt je dus niet verstoppen op je eigen erf. Ja, je kunt je terugtrekken, maar verder is het heel sociaal. Je kunt elkaar zomaar tegenkomen om een praatje te maken. In de meeste nieuwbouwwijken zijn dat soort momenten minimaal.” Volgens Groot speelt de lay-out van de locatie de grootste rol. “Als je dit kan faciliteren met een plan, is dat het levende bewijs dat dit werkt.”
Aarts voegt toe: “Er worden zoveel kosten in leefbaarheid gestoken door de overheid. Ik denk dan: begin met de bouw! Sommige steden hebben in dit kader een zogenaamde stadmaker in het leven geroepen, wat op zich mooi klinkt als proef, maar in ecodorpen bestaat allang waar ze naar zoeken: sociale, ecologische, economische en culturele verbindingen. Als je dit implementeert [in andere wijken, red.], denk ik dat we als maatschappij een heleboel winnen.”
'Ik kan je vertellen dat we veel meer zorgbehoevenden hebben dan we in eerste instantie hadden verwacht'
- Marian Aarts, kartrekker van Ecodorp Zuiderveld
Maatschappelijke winst
Er had een heel ander ecodorp kunnen liggen, maar Aarts is meer dan tevreden met het huidige resultaat. “De bewoner schreeuwt erom dat het allemaal een beetje anders mag”, zegt ze. “Ondanks de concessies die we in bouw moesten maken, zijn we ervoor gegaan. Ook om ons te laten zien, want we willen meer van dit soort plekken maken.” Aarts is dan ook van het idee afgestapt dat zorgprofessionals op locatie kunnen wonen. “Je hebt dan snel verwachtingen. ‘Je bent toch thuis, dus je kunt mij helpen.’ Wanneer heeft die professional dan ooit nog rust?” Groot vult aan: “De mate waarin nu zorg wordt verleend binnen de gemeenschap is een hele gezonde manier. Er zijn geen scheve verhoudingen van professional versus cliënt, maar enkel de goede buur.”
In die zin kan deze vorm van informele zorg de institutionele zorg ontlasten. “Zoals gezegd: de zorgafspraken zijn soms gehalveerd”, aldus Aarts. “Dat betekent dat die andere helft vrijkomt voor mensen die op de wachtlijst staan.” Ook op andere manieren werkt het ecodorp aan bijdragen op gebied van gezondheid en welzijn, bijvoorbeeld door activiteiten of voeding. Wat betreft Aarts is die wijze van omkijken naar elkaar ‘een maatschappelijke opdracht van eenieder’.
Enorme impact
Groot stelt dat Ecodorp Zuiderveld een voorbeeld is van hoe elke straat of wijk zou moeten functioneren. “Ook wat betreft ecologie”, zegt hij. “Zeker toen ecodorpen net opkwamen, dacht je snel aan stro en leem. Een soort clichébeeld waarvan men zei: dat is niets voor mij. Terwijl je nu op heel traditionele manier laat zien dat een ecologische buurt samen stappen kunt zetten.” Om die reden bejubelt Groot de beslissing van CVEG om dit initiatief te ondersteunen. “Dat je laat zien dat de trage mammoettanker van de bouw een klein stukje van koers kan veranderen door een circulair kozijn, geïsoleerd textiel en metselen met kalk. Alles wat hier wordt toegepast qua duurzaamheid en sociale functies, kan ook elders worden gedaan. Daarmee is de impact van dit dorp veel groter dan we hadden verwacht.”
“Wij kunnen het als maatschappij zo niet lang volhouden”, sluit Aarts af. “Er ligt zoveel druk op bepaalde groepen, zoals de zorg en de jeugd. We moeten met elkaar durven een stap te zetten, hoe groot of klein die ook is. Net zoals in het ecodorp kun je voor iedere wijk iets doen. Het is simpelweg een kwestie van beginnen.”
De belangrijkste groep zorgbehoevenden “Ik kan je vertellen dat we veel meer zorgbehoevenden hebben dan we in eerste instantie hadden verwacht”, aldus Aarts, verwijzend naar vooral psychische klachten. “Wij zijn qua invulling van plekken gestart toen de coronapandemie net begon en sociaal contact bijna niet meer mocht. De zorgvraag die daaruit voortkwam, is vertaald naar de gemeenschap.” Het gekke daarin, vindt Aarts, is dat diezelfde gemeenschap een lage tot geen bijdrage ontvangt om deze zorgvraag op te vangen. “Terwijl een depressie of burn-out net zo belangrijk is.”
Groot vult aan: “Qua woonvoorzieningen hebben we het nu vaak over lichamelijke zaken, maar je hebt ook nog psychische zaken. Soms heb je geen speciale woning nodig, maar juist mensen die naast en bij je wonen. Dat maakt een gemeenschap. Misschien is dat wel de belangrijkste groep om ons in de huidige tijd over te ontfermen.”