Het herenhuis Stathatos in Athene blinkt uit in verfijning en schoonheid. Ontworpen in 1895 door de Duitse architect Ernst Ziller, is het een van de fraaiste voorbeelden van neoklassieke architectuur in Griekenland. Ik ontdekte het Stathatos-huis toevallig tijdens mijn bezoek aan het Museum voor Cycladische Kunst. Sinds 1991 maakt het herenhuis deel uit van het museum en is het intern gekoppeld. Het waren dan ook niet het hoofdgebouw, de collectie of het nieuwe programma in het herenhuis die me die dag troffen, maar het voormalige herenhuis zelf. Daarin is een prachtige sequentie van kamers gemaakt en, van buiten beschouwd, heeft het huis een vanzelfsprekende aanwezigheid in de stad.

Klassieke symmetrie herinterpreteren

Op de kruising van de Vasilissis Sofiaslaan en de Herodotoustraat staat het Stathatos-huis op een asymmetrisch perceel. Ziller had de moed om de klassieke symmetrie te herinterpreteren. Hij ontwierp een gebouw met twee vleugels en een ellipsvormig grondplan. De vleugels zijn diagonaal geplaatst ten opzichte van de straat en zijn onderling verbonden door een propylon (een soort monumentale doorgang). De gracieuze aanzet voor de entree zet zich binnen voort in een diagonale as van ontvangsthal en serre.

Wat me vooral fascineert, is de virtuositeit van de plattegrond: een ogenschijnlijk symmetrische compositie die in werkelijkheid uit subtiele verschuivingen en logische verbanden bestaat. De helderheid waarmee de ruimtes zich aaneenrijgen, getuigt van een diep begrip van ruimtelijke organisatie, proportionaliteit en schaal. De kamers zijn op basis van hiërarchie en representatie geordend en creëren een doorlopende ervaring van verbondenheid. Het herenhuis biedt door zijn overmaat ogenschijnlijk zorgeloos ruimte aan het nieuwe programma.

Zillers werk is een les in bescheiden meesterschap, doordat het niet luidruchtig, maar wel met gezag in de stad aanwezig is. Ziller toont dat traditie geen beperking is, maar een rijk vocabulaire in zich heeft om zelf te spreken. De wijze waarop Ziller een antwoord gaf op het stedenbouwkundige vraagstuk, hoe hij een gevoel van presentie creëerde door de vormgeving van haar gevels, de overtuigende ruimtelijke organisatie én het oog voor detail, inspireerden mij om in mijn eigen projecten ditzelfde te bereiken.

Villa Sandenhoef

Een concreet voorbeeld is de renovatie van Villa Sandenhoef in Overveen uit 1915. De villa is door de architect H.A.J. Baanders in oorsprong ontworpen voor bewoners met personeel. Dit leidde tot een uitgesproken hiërarchische plattegrond, met een duidelijke scheiding tussen hoofd- en dienstruimtes: een kleine kookkeuken, een dienstkeuken en een formele eetkamer. Onze opdrachtgevers en nieuwe eigenaren van de villa, zonder personeel, hadden een sterke wens voor een royale leefkeuken.

In plaats van de bestaande structuur radicaal open te breken, is gekozen voor een subtieler en respectvoller gebaar: het toevoegen van een nieuwe ruimte in dezelfde strenge maatverhouding als de bestaande kamers, en deze te verbinden aan de doordachte compositie van bescheiden doorgangen. Hierdoor werd de oorspronkelijke kookkeuken getransformeerd tot een verbindingszone waarin de historische gelaagdheid van de woning voelbaar kon blijven. De toevoeging is als nieuw herkenbaar, maar vorm, proportie en kleur sluiten zorgvuldig aan bij het bestaande. Net als bij het Stathatos-huis ligt de kracht in de ruimtelijke continuïteit van kamers die onderling verbondenheid tonen, zowel binnen als buiten.

Een vergelijkbaar denkproces speelt bij ons op dit moment bij de huisvesting van het personeel van Museum Boijmans van Beuningen aan de Westersingel in Rotterdam. Twee 19de-eeuwse stadsvilla’s worden heringericht. Ook hier werken we vanuit de bestaande kamerstructuur; een organisatievorm die niet alleen functioneel, maar ook representatief is. De uitbreiding aan de achterzijde voor de toekomstige kantine sluit aan op die structuur, zodat oud en nieuw elkaar versterken. We hebben bewust gekozen voor het maken van kleinschaligere ruimten in plaats van één open ruimte. Dit creëert voor de nieuwe gebruikers beslotenheid en verbondenheid, terwijl het zich natuurlijk voegt bij de volumeopbouw van het bestaande.

Op ons bureau voor architectuur werken we uitsluitend aan cultuurhistorisch waardevolle gebouwen. Het programma is daarbij veranderlijk, de hoofdstructuur niet. Net als Ziller geloof ik dat vernieuwing pas overtuigt, als zij voortkomt uit begrip van wat er al is.

Voor de volgende aflevering in deze rubriek nodig ik graag Kees Fritschy en Hellmer Rahms uit van Office Overzee.